تفسیر موضوعی قرآن چیست؟  

انواع تفاسیر
جامع یا موضوعی: گستردگی بطون قرآن که از آن بحث شد، نیاز به مطالعهٔ گسترده‌ای را در جهت فهم منظور آیات ایجاد کرده؛ و از این‌رو انواع زیادی از روش‌های تفسیر را موجب شده‌است، که در ادامه می‌آیند. امّا تفاسیر با غیر از روش شان هم دسته بندی می‌شوند:

عربی یا فارسی: در جهان اسلام عربی زبانی رایج بسیاری از کشورهاست، و از این‌رو معمول است که دانشمندان اسلامی؛ از فلاسفه ای چون ابن سینا گرفته تا فقهایی چون سید روح‌الله خمینی؛ از ایرانیان چون ملاصدرا گرفته تا اهل اندلس چون ابن رشد؛ از پیشینیانی چون فارابی گرفته تا معاصرانی چون محمدحسین طباطبایی و محمد صادقی تهرانی؛ برای اینکه دانش خود را در اختیار تمام مسلمانان قرار دهند، کتاب‌های خود را به عربی می‌نوشتند. به همین دلیل بیشتر کتاب‌ها در جهان اسلام به عربی و شمار کمتری به فارسی، انگلیسی، چینی، فرانسوی و سایر زبان‌ها نگاشته شده‌است.

لحن: تفاسیر به دو دسته کلی بخش می‌شوند: روایی و عقلی «تفاسیر روایی» تفسیرهایی هستند که قرآن را با استفاده از روایات پیامبر، امامان و اصحاب پیامبر تفسیر می‌کنند. «تفاسیر عقلی» تفسیرهایی هستند که برای تفسیر قرآن، از عقل و دانش‌های دیگر در کنار روایات یا بدون روایات استفاده می‌کنند. مانند:

المیزان فی تفسیر القرآن- سید محمد حسین طباطبایی: عقلی
الفرقان فی تفسیر القرآن - محمد صادقی تهرانی: ادبی
کنز الدقائق و بحر الغرائب - محمد بن محمد رضا قمی مشهدی: ادبی

ترتیبی یا موضوعی: آیاتی از قرآن که قرار است تفسیر شوند، به دو روش انتخاب می‌شوند.

در اکثر تفاسیر کل قرآن یا قسمتی از قرآن به ترتیب آیات، شرح داده می‌شود. تعداد این گونه تفاسیر به قدری زیاد است که آگاهی از چند و چون شان از توان محقّقان بزرگ هم بیرون است.
در برخی تفاسیر کهن و نو اگرچه آیات به ترتیب تفسیر شده‌اند امّا در تفسیر روی موضوع خاصّی تاکید بیشتری شده. مانند:
الفرقان فی تفسیر القرآن - محمد صادقی تهرانی: با تاکید بر موضوعات آیات الاحکام، عرفان و با محوریت اصول الاستنباط قرآنی
تقریب القرآن إلی الأذهان - سید محمد شیرازی: با تاکید بر موضوعات اعتقادی و تاریخی
تفسیر نمونه - زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی (معاصر): با تاکید بر موضوعات اجتماعی معاصر
در تعداد کمی از تفاسیر هم که اغلب معاصر اند، آیات مربوط به موضوعی معیّن جمع‌آوری و شرح و تبیین شده و سپس مبحث از آنها استخراج می‌شود. مانند:
تفسیر موضوعی - جوادی آملی
تفسیر پیام قرآن - زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی
تفسیر منشور جاوید - جعفر سبحانی

نقلی یا اجتهادی:  نقل، از منابع متفاوت و به شیوه‌های متفاوت انجام می‌شود.

تفسیر روایی یا تفسیر اثری یا تفسیر به مأثور: رویکردی به تفسیر قرآن است که در آن از روایات پیامبر و امامان معصوم استفاده می‌شود.

مسلمانان قرآن را بر اساس ترتیب آیات آن تلاوت مى کنند و براى نظم و ترتیب موجود آن اهمیت ویژه اى قائل بوده و هستند. مفسران از آغاز همواره بر حفظ همین ترتیب در تفسیر، تلاش وافر داشته اند. به همین دلیل روش ترتیبى در تفسیر، سنتى دیرپاى در تاریخ تفسیر قرآن بوده و شیوه هاى دیگر همچون تفسیر بر اساس ترتیب نزول یا تفسیر موضوعى خارج از قاعده و موارد آن کمتر است. اما اکنون شاهد دورانى نو از این سیر تکامل تفسیر و روى آورى به ترتیب ها و روش هاى گوناگون هستیم.

بى گمان کلمه ى تفسیر موضوعى اصطلاحى است مستحدث که از پیش گرچه اصل آن اندکى معمول بود، اما با این نام شناخته و تعریف نمى شد. در مقام تعریف، تفسیر موضوعى، روشى است براى تبیین یک موضوع با ملاحظه ى آیات هم موضوع و هم مضمون و نه هماهنگ با ترتیب و تنظیم موجود در قرآن. در این روش، مفسر آیات مختلف درباره ى یک موضوع را در کنار یکدیگر قرار مى دهد و با جمع بندى و تحلیل آنها دیدگاه قرآن را در آن باره تبیین مى کند.

 در تفسیر ترتیبى، فهم مدلول آیات قرآن یکى پس از دیگرى به ترتیب مصحف است و در تفسیر موضوعى در جستجوى فهم و نظر قرآن حول یک سؤال یا موضوع است.

پرسشى که در آغاز مطرح است این است که چرا قرآن به صورت موضوعى نازل نشده و اگر پراکنده نازل شده چرا به طور موضوعى جمع آورى نشده و شبیه به کتاب هاى رایج نیست تا بتوان دیدگاه قرآن درباره ى یک موضوع را در یک جا جستجو کرد؟ سؤال دیگر این است که آیا با وجود چنین وضعیتى ما چنین حق و اجازه اى داریم که ترتیب قرآن را به هم بریزیم و بر اساس سؤالات خود یا محورهاى، کلى قرآن را تفسیر کنیم؟ چه بسا مطلبى با توجه به صدر و ذیل آیه و آیات پیشین و پس از آن بیان شده، حال اگر تفسیر موضوعى کردیم، در حقیقت قسمتى از کلام را منقطع و تفسیر کرده ایم.

پاسخ به این سؤالات از دو جهت قابل تبیین است:

 یکى از جهت تاریخى و دیگر از جهت دگرگونى هاى اجتماعى و پاسخگویى به سؤالات بیشمار مسلمانان در زمینه ى دیدگاه قرآن. از جهت نخست قرآن کتابى است که در طول بیست و سه سال با توجه به نیازها و شرایط و حوادث مختلف نازل شده و به تناسب شرایط اجتماعى دستورات ارائه مى شد؛ از این رو بسیارى از آیات قرآن تنها به همان بعد که مورد نظر بوده توجه داشته است. مثلاً حوادثى که پس از جنگ بدر به وجود آمد، زمینه ى نزول آیات نخست سوره ى انفال را فراهم ساخت.  در حالى که مباحث انفال در همین سوره و در جاهاى دیگر قرآن (آل عمران، 126؛ انفال، 41) به تناسب شرایط آمده است.

از سوى دیگر از آنجا که قرآن کتاب هدایت و تذکار است، نکات تربیتى و اعتقادى آن پراکنده آمده است تا جذابیت و کششى براى خواندن بیشتر فراهم سازد و تلاوت کننده ى قرآن همواره به نکات گوناگون و متنوع برخورد کند، در نتیجه هدف و مقصود نهایى از این کتاب که بشارت و هدایت و رحمت است به دست آید. در صورتى که اگر به صورت موضوعى نازل مى شد یا در یک موضوع واحد گردآورى مى شد، مطالب بسیار کسالت آور و خشک مى نمود و تبدیل به کتابى علمى حاوى کلیات و اصول عام مى گردید که گیرایى و زیبایى و نفوذ و تأثیر لازم کتاب موجود را نداشت، در حالى که بى تردید یکى از ابعاد اعجاز و بى مانندى این کتاب آسمانى نظم موجود کتاب است.

 اما نکته ى دوم در ضرورت تفسیر موضوعى، این حقیقت است که اگر بخواهیم دیدگاه قرآن درباره ى مسائل گوناگون اجتماعى، فرهنگى و سیاسى را بدانیم و نیازهاى انسان معاصر را پاسخ دهیم، چاره اى جز پرسش از قرآن و یافتن پاسخ از آن نداریم و این معنا جز با تفسیر موضوعى حاصل نمى گردد. به همین دلیل بسیارى از تفاسیر قرآن، با اینکه مانند تفاسیر کهن به شیوه ى تفسیر ترتیبى تنظیم یافته اند، اما در ضمن آن به موضوعات قرآنى پرداخته اند و با فراهم آوردن آیات همگون سعى در عرضه ى دیدگاه قرآن در موضوعات مختلف کرده اند که از آن جمله مى توان از تفسیر المنار و تفسیر گرانقدر المیزان یاد کرد که سرشار از بحث هاى قرآن در موضوعات مختلف است.

 از سوى دیگر تفسیرهاى موضوعى مستقلى در این اواخر منتشر شده است که مى توان به چند مورد آن اشاره کرد، یکى تفسیر موضوعى قرآن مجید، آیت الله عبد الله جوادى آملى در پانزده جلد؛ منشور جاوید، آیت الله جعفر سبحانى در چهارده جلد؛ و پیام قرآن، آیت الله مکارم شیرازى و همکاران در ده جلد. البته کتاب هاى تک نگارى در زمینه ى موضوعات مانند انسان در قرآن، زن در قرآن، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، باد و باران در قرآن و دهها عنوان دیگر به فارسى و عربى نگاشته شده است.

تفسیر موضوعى از نظر روش تنظیم و ارتباط موضوعات مختلف تفسیرى و جهت گیرى هاى تفسیرى به اقسام مختلفى تقسیم مى گردد. در زمینه ى روش تنظیم و ارتباط مى توان در میان تفسیرهاى موجود به شیوه ى خدامحورى، روش تسلیل طبیعى، شیوه ى موضوع مدارى و شیوه ى توحیدى اشاره کرد.  از نظر جهت گیرى تفسیرى مى توان به تفسیرهاى عصرى و تطبیقى و تفسیرهاى علمى نیز اشاره داشت و تفاوت هر کدام را در این زمینه دید. 

منابع:

ویکی پدیا- دانشنامه آزاد

موسسه فرهنگی قرآنی نورالمجتبی

سایر خدمات تیم

 

در صورت علاقه مندی به یادگیری کامل مبحث مقالات قرانی، جهت پیش ثبت نام و یا  شرکت در دوره ها کلیک کنید.

جهت پیش ثبت نام  کلیک کنید...

در صورتی که به مشاوره پیرامون موضوع فوق علاقه دارید کلیک کنید...

اطلاعات بیشتر کلیک کنید...