اجزا و تقسیمات قرآن کریم  

ابو الفتوح رازى مى‏ گوید:"بدان که سوره را معنا منزلت‏ بود از منازل شرف و دلیل‏ این، قول نابغه ذیانى است:
ا لم تر ان الله اعطاک سورة ترى کل ملک دونها یتذبذب
نمى‏بینى که خداوند به تو شرف و منزلتى رفیع داده است که هر پادشاهى نزد آن‏ متزلزل مى‏نماید".اضافه مى‏ کند:"با روى شهر را از آن جهت ‏سور خوانند که بلند ومرتفع باشد" (1) .
برخى دیگر آن را از"سور"به معناى پاره و باقى مانده چیزى دانسته‏ اند.ابو الفتوح ‏در این باره مى‏گوید:"اما آن که مهموز گوید، اصل آن از"سؤر الماء"باشد و آن بقیه‏ آب بود در آب دان و عرب گوید:"اسارت فی الاناء"اگر در ظرف چیزى باقى گذارى.

از همین جاست که اعشى بنى ثعلبه-شاعر عرب-مى‏ گوید:
فبانت و قد اسارت فی الفؤاد صدعا على نایها مستطیرا
آن زن، از من جدا شد و در دل باقى گذارد شکافى عمیق بر اثر دورى خود که هرلحظه در حال گسترش است‏" (2) .
بنابر این، سوره در اصل سؤوه بوده(به معناى پاره‏اى از قرآن)و به منظور سهولت‏ در تلفظ، همزه به واو بدل شده است، و تمام قاریان متفقا آن را با واو خوانده ‏اند و درهیچ یک از موارد نه گانه که در قرآن آمده کسى آن را با همزه قرائت نکرده است.
آیه، به معناى علامت است، زیرا هر آیه از قرآن نشانه‏ اى بر درستى سخن حق تعالى است‏ یا آن که هر آیه مشتمل بر حکمى از احکام شرع یا حکمت و پندى‏ است که بر آن‏ ها دلالت دارد:
و تلک آیات الله نتلوها علیک‏بالحق و انک لمن المرسلین (4) و ...کذلک یبین الله لکم الآیات لعلکم تتفکرون (5) .

جاحظ گوید:"خداوند کتاب خود را-کلا و بعضا-بر خلاف شیوه عرب‏ نام گذارى کرد و تمام آن را قرآن نامید.چنان که عرب مجموع اشعار یک شاعر رادیوان مى‏ گوید.و بعض(پاره)آن را مانند قصیده دیوان، سوره و بعض سوره را مانندهر بیت قصیده، آیه نامیده و آخر هر آیه را مانند قافیه در شعر، فاصله گویند" (6) .

راغب اصفهانى مى‏ گوید:"آیه، شاید از ریشه‏"ای‏"گرفته شده باشد، زیرا آیه‏ است که روشن مى‏ کند:ایا من ای، کدام از کدام است‏"ولى صحیح آن است که از"تایی‏"اخذ شده باشد، زیرا تایی به معناى تثبب و پایدارى است.گویند:"تای ای‏ارفق، مدارا کن، آرام باش‏"و شاید از"اوی الیه‏"گرفته شده باشد، به معناى پناه بردن‏ و جاى گزین کردن و هر ساختمان بلندى را آیه گویند: ا تبنون بکل ریع آیة تعبثون (7) ، در زمین‏ هاى مرتفع ساختمان‏ هاى بلندى به پا مى‏ دارید و بیهوده کارى مى‏ کنید".
سپس گوید:"هر جمله‏ اى از قرآن را که بر حکمى از احکام دلالت کند آیه گویند، خواه سوره کامل باشد یا چند فصل یا یک فصل از یک سوره، و گاه به یک کلام کامل ‏که جدا از کلام دیگر باشد آیه گویند.به همین اعتبار آیات سوره ‏ها قابل شمارش‏ است و هر سوره را مشتمل  بر چند آیه گرفته‏ اند" (8) .

لازم است ‏به طور اختصار یاد آور شویم که اشتمال هر سوره بر تعدادى آیات، یک ‏امر توقیفى است.و کوچک‏ترین سوره-سوره کوثر-شامل بر سه آیه است.وبزرگ‏ترین سوره-سوره بقره-شامل بر 286 آیه است.به هر تقدیر کم یا زیاد بودن‏ آیه ‏هاى هر سوره با دستور خاص پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله انجام گرفته و هم چنان بدون دخل ‏و تصرف تاکنون باقى است، و در این امر سرى نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات مى ‏باشد.

اسامى سوره‏ ها
اسامى سوره‏ ها مانند تعداد آیات هر سوره توقیفى است، و با صلاح دید شخص‏ پیامبر نام گذارى شده است.بیش‏تر سوره‏ ها یک نام دارد و برخى دو یا چند نام.این ‏نام گذارى‏ ها، طبق شیوه عرب با کوچک‏ترین مناسبت انجام مى‏ گرفته است (9) که وجه ‏تسمیه برخى از آن‏ ها در جدول زیر آمده است:

نام سوره
وجه تسمیه
بقره
استعمال‏ لفظ بقره و سخن گفتن درباره آن فقط در این سوره بوده است،گر چه لفظ‏"البقر"در سوره انعام(آیه 144 و 146)و لفظ‏"بقرات‏"در سوره یوسف(آیه‏43 و 46)آمده است ولى با آن تفصیلى که در سوره بقره درباره آن سخن گفته شده، در آن‏ ها مطلبى نیامده.

آل عمران
لفظ‏"آل‏عمران‏"فقط دو بار در این سوره(آیه 33 و 35)آمده است و در جاى دیگر قرآن نیست.

نساء
درهفده آیه از این سوره احکام نساء به تفصیل آمده است.

مائده
فقط ‏در این سوره(آیه 112 و 114)لفظ‏"مائده‏"آمده است و در جاى دیگر قرآن ذکر نشده است.

انعام
در شش آیه از این سوره بیش ‏از سایر سوره ‏ها درباره انعام سخن گفته شده است.

اعراف
فقط‏ در این سوره(آیه 46 و 48)لفظ‏"اعراف‏"دو بار آمده است.

انفال
فقط ‏در این سوره(آیه 1)لفظ‏"انفال‏"دو بار آمده است.

برائت
درباره ‏برائت از مشرکین گفته شده است و در جاى دیگر قرآن بدین صورت‏ مطلبى نیامده است.

یونس
تنهاسوره‏ اى است در قرآن که از حالات حضرت یونس سخن به میان آمده است.

هود
فقط در این سوره درباره حضرت هود سخن گفته شده است.

یوسف
در این سوره بیست و پنج‏ بار نام مبارک‏ این پیامبر تکرار شده است.

رعد
تنهاسوره ‏اى(آیه 13)است که از تسبیح رعد سخن گفته شده است و در سوره بقره(آیه 19)از رعد فقط نامى برده شده است.

ابراهیم
به تفصیل از دعاى ابراهیم درباره شهر مکه‏ و ذریه طیبه ‏اش، سخن گفته شده است.

حجر
تنها سوره‏اى است که در آن از اصحاب‏ حجر سخن گفته شده است.

نحل
تنهاسوره ‏اى است که از نحل سخن به میان آمده است.

اسراء
تنهاسوره ‏اى است که در آن از اسراء سخن گفته شده است.

کهف
تنها سوره‏ اى است که در آن درباره اصحاب‏ کهف مطلبى آمده است.

مریم
تنهادر این سوره سر گذشت‏ حضرت مریم با عنوان‏"و اذکر فی الکتاب مریم..."(آیات 35-16)به تفصیل‏ آمده و در سوره آل عمران با عنوان آل عمران به شرح حال او اشاره شده است.

طه
با لفظ "طه‏" آغاز شده است.

انبیا
تنها سوره‏ اى است که از انبیاى معروف(نزد عرب)سخن ‏به میان آمده است.

حج
در این سوره به تفصیل(آیات‏38-25)از احکام حج ‏سخن گفته شده و اعلام به حج ‏شده است:"و اذن فی الناس بالحج...".

مؤمنون
این ‏سوره با جمله‏"قد افلح المؤمنون..."آغاز شده است.

نور
آیه‏ نور در این سوره آمده است.

فرقان
دراین سوره قرآن با نام فرقان آورده شده و نزول آن یاد آورى شده است و خداوند به خود تبریک گفته است.

شعراء
تنهاسوره ‏اى است که لفظ‏"شعراء"در آن آمده است.

نمل
این‏ سوره تنها سوره ‏اى است که در آن از نمل سخن گفته شده است.

قصص
در این‏ سوره عبارت‏"قص علیه القصص‏"(هم فعل و هم مصدر)آمده است،گر چه در سوره یوسف نیز"نقص علیک احسن القصص‏"آمده، ولى در آن جا اولویت‏ با تسمیه به نام یوسف بوده است.

عنکبوت
تنهاسوره ‏اى است که این نام در آن برده شده است.

روم
تنها سوره ‏اى است که این نام‏ در آن برده شده است.

سجده
به جهت اشتمال آن بر آیه سجده بدین نام نامیده شده است،البته در سه سوره دیگر نیز آیه سجده وجود دارد، ولى اولویت در آن‏ ها با دیگر نام‏ هاست.

احزاب
تنهاسوره ‏اى است که در آن به واقعه احزاب اشاره شده است.

سبا
تنهاسوره ‏اى است که در آن لفظ‏"سبا"ذکر شده است.

به گونه‏ اى که ملاحظه شد در نام گذارى سوره ‏ها مناسبتى وجود دارد.البته علاینکه در این نام گذارى‏ ها ذکر مى‏شود هرگز وجه انحصار ندارد، زیرا در نام گذارى، کم‏ترین مناسبت کافى است:"یکفی فی التسمیة ادنى مناسبة‏".

تعدد نام برخى سوره‏ ها
بیش‏تر سوره‏ ها یک نام دارند.برخى دو یا سه یا بیش‏تر که این تعدد در نام به‏ جهات خاصى بوده است.مانند:
سوره حمد با نام فاتحة الکتاب و ام الکتاب و السبع المثانى.جلال الدین سیوطى بیش از بیست نام براى این سوره آورده است (10) .

فاتحة الکتاب:از آن جهت ‏بدین نام خوانده شده که نخستین سوره قرآن است.نه‏ فقط در مصحف شریف به عنوان اولین سوره بت‏ شده، بلکه اولین سوره کاملى‏ است که از آسمان فرود آمده است.
ام الکتاب:ام به معناى مقصد و هدف است و سوره حمد بدین جهت ام الکتاب‏ خوانده شده که تمام اهداف و اغراض قرآنى در این سوره کوتاه فراهم شده است.
از این رو این سوره را افضل سور قرآنى به شمار آورده‏ اند.
السبع المثانى:مشتمل بر هفت آیه و از سوره‏ هاى کوتاه است(که به آن‏ها مثانى‏ گفته مى‏ شود).از این جهت مثانى گفته مى‏ شود که قابل تکرار است، و بیش ازسوره‏ هاى بلند تلاوت مى‏ شود.

نمونه‏ هاى از نام ‏هاى متعدد سوره‏ ها در زیر ارائه مى‏ شود:
توبه، برائت.نبا، عم.
اسراء (11) ، سبحان، بنى اسرائیل.بینه، لم یکن.
نمل، سلیمان.ماعون، دین، ارایت.
غافر، مؤمن.مسد، تبت.
فصلت، سجده.توحید، اخلاص (12) .
محمد، قتال.دهر، انسان، هل اتى.
قمر، اقتربت.قریش، ایلاف.
ملک، تبارک.شرح، انشراح.
معارج، سال، واقع.

نام‏ هاى گروهى سوره‏ هاى قرآن
1- سبع طوال:هفت‏ سوره طولانى بقره، آل عمران، نساء، اعراف، انعام، مائده ودو سوره انفال و برائت که به جاى یک سوره شمرده شده ‏اند.

2- مئین:سوره‏ هایى که عدد آیات آن ‏ها از صد متجاوز است.ولى از لحاظ حجم ‏به سبع طوال نمى‏ رسند که نزدیک به دوازده سوره ‏اند و عبارتند از:یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، کهف، مریم، طه، انبیا، مؤمنون، شعراء و صافات (13) .

3- مثانى:سوره‏ هایى که عدد آیات آن‏ ها زیر صد قرار دارد و نزدیک بیست‏ سوره ‏اند.از این جهت مثانى گفته مى‏ شوند که قابل تکرارند و به جهت کوتاه بودن‏ بیش از یک مرتبه تلاوت مى ‏شوند.

4- حوامیم:هفت‏ سوره‏ اى که با حروف‏"حم‏"شروع مى ‏شود که عبارتند از: مؤمن، فصلت، شورى، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف.

5- ممتحنات:نزدیک به بیست‏ سوره ‏اند و عبارتند از:فتح، حشر، سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم.

6- مفصلات:از سوره الرحمان تا آخر قرآن است.به جز چند سوره که ازممتحنات یا مئین شمرده شده ‏اند.چون فواصل(آیه‏ هاى) این سوره ‏ها کوتاه است ‏بدین نام نامیده شده ‏اند.

7- سوره شعراء داراى 228 آیه کوتاه و هم چنین سوره صافات داراى 182 آیه کوتاه است و بدین جهت از سورمئین شمرده شده ‏اند که از لحاظ حجم سوره همانند سوره ‏هاى مئین مى ‏باشند. !

عدد سوره‏ ها و آیات قرآن
قرآن با 411 سوره از روز نخست‏ به همین صورت فعلى، نه کم و نه زیاد، نازل شده و از طریق پیامبر صلى الله علیه و آله با نقل صحابه و تابعین به دست ما رسیده است. این عدد متواتر است، زیاده بر این فاقد اعتبار و کمتر از این فاقد دلیل است.
تعیین فواصل آیات که هر آیه تا کجا ادامه دارد امرى توقیفى است و با دستور ونظر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله بوده است و از آن بزرگوار منقول است و مسال ه‏اى اجتهادى‏نیست.بنابر این، صحت آن به درستى و استوارى نقل بستگى دارد و این گونه نیست‏ که با تمام شدن مطلب، آیه پایان یابد.چه بسا در وسط مطلب و در اثنا، آیه تمام‏ مى‏ شود با آن که مطلب هنوز، ناتمام است و در آیه بعد تمام مى‏ شود.پس کوتاهى وبلندى هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگى ندارد و صرفا امر توقیفى است این که‏ گذشتگان در اندازه آیات اندکى اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبراکرم صلى الله علیه و آله احیانا در جایى از آیه توقف مى ‏فرمودند و به تلاوت ادامه نمى ‏دادند وگمان مى ‏رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر، بدون وقفه ادامه ‏داده‏ اند.
عدد صحیح آیات، طبق روایت کوفیین که صحیح ‏ترین و قطعى ‏ترین روایات‏ است، 6236 آیه است که از مولى امیر مؤمنان علیه روایت کوفیین از ابن ابى لیلى، او از ابو عبد الرحمان سلمى و ازامیر مؤمنان علیه السلام است. "بسم الله الرحمان الرحیم‏"در سوره السلام روایت‏ شده است (14) .و اکنون عددآیات قرآن در مصحف شریف همین رقم است.این شمارش، مبنى بر آن است که حمد یک آیه محسوب شود و در دیگر سوره‏ ها آیه‏ مستقل به حساب نیامده باشد.و حروف مقطعه در اوایل سور، یک آیه محسوب‏ شود، ولى تعداد آیات هر سوره نزد دیگران مورد اختلاف است.

عدد آیات سوره‏ ها طبق روایت کوفیین:
/عدد رقم سوره آیات/عدد 
/1/حمد/7/42/نور/64/47/محمد/38/70/معارج/44/93/ضحى/11/
/2/بقره/286/25/فرقان/77/48/فتح/29/71/نوح/28/94/شرح/8/
/3/آل عمران/200/26/شعراء/227/49/حجرات/18/72/جن/28/95/تین/8/
/4/نساء/176/27/نمل/93/50/ق/45/73/مزمل/20/96/علق/19/
/5/مائده/120/28/قصص/88/51/ذاریات/60/74/مدثر/56/97/قدر/5/
/6/انعام/165/29/عنکبوت/69/52/طور/49/75/قیامه/40/98/بینه/8/
/7/اعراف/206/30/روم/60/53/نجم/62/76/انسان/31/99/زلزله/8/
/8/انفال/70/31/لقمان/34/54/قمر/55/77/مرسلات/50/100/عادیات/11/
/9/توبه/129/32/سجده/30/55/رحمان/78/78/نبا/40/101/قارعه/11/
/10/یونس/109/33/احزاب/73/56/واقعه/96/79/نازعات/46/102/تکاثر/8/
/11/هود/123/34/سبا/54/57/حدید/29/80/عبس/42/103/عصر/3/
/12/یوسف/111/35/فاطر/45/58/مجادله/22/81/تکویر/29/104/همزه/9/
/13/رعد/43/36/یس/83/59/حشر/24/82/انفطار/19/105/فیل/5/
/14/ابراهیم/52/37/صافات/183/60/ممتحنه/13/83/مطففین/36/106/قریش/4/
/15/حجر/99/38/ص/88/61/صف/14/84/انشقاق/25/107/ماعون/7/
/16/نحل/128/39/زمر/75/62/جمعه/11/85/بروج/22/108/کوثر/3/
/17/اسراء/111/40/غافر/85/63/منافقون/11/86/طارق/17/109/کافرون/6/
/18/کهف/110/41/فصلت/54/64/تغابن/18/87/اعلى/19/110/نصر/3/
/19/مریم/98/42/شورى/53/65/طلاق/12/88/غاشیه/26/111/تبت/5/
/20/طه/135/43/زخرف/89/66/تحریم/12/89/فجر/30/112/اخلاص/4/
/21/انبیا/112/44/دخان/59/67/ملک/30/90/بلد/20/113/فلق/5/
/22/حج/78/45/جاثیه/37/68/قلم/52/91/شمس/15/114/ناس/6/
23/مؤمنون/118/46/احقاف/35/69/حاقه/52/92/لیل/21/

پى‏ نوشت ها:
1- الروض الجنان، ج 1، مقدمه، ص 9.
2- همان.
3- بقره 2:99.
4- بقره 2:252.
5- بقره 2:266.
6- الاتقان، ج 1، ص 143.
7- شعراء 26:128.
8- المفردات، ذیل ماده‏"اى‏".
9- ر.ک:البرهاى، ج 1، ص 270 و الاتقان، ج 1، ص 159.
10- الاتقان، ج 1، ص 151.
11- اسرى به صورت فعل ماضى از مصدر اسراء نیز آمده است.
12- ر.ک:الاتقان، ج 1، ص 159-155.
13- ر.ک:الاتقان، ج 1، ص 190-189 و 197.
14- همان، ص 195-190.

منابع:

موسسه فرهنگی قرآنی نورالمجتبی

دانشنامه اسلامی- موسسه تحقیقات و نشر معارف

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

سایر خدمات تیم

 

در صورت علاقه مندی به یادگیری کامل مبحث مقالات قرانی، جهت پیش ثبت نام و یا  شرکت در دوره ها کلیک کنید.

جهت پیش ثبت نام  کلیک کنید...

در صورتی که به مشاوره پیرامون موضوع فوق علاقه دارید کلیک کنید...

اطلاعات بیشتر کلیک کنید...