مبانی تفسیر؛ تفسیر و آسیب پذیری آن  

با توجه به تعاریف ارائه شده در باره «معنای اصطلاحی تفسیر»، می توان گفت «زدودن ابهام»، یکی از عناصر مشترک بسیاری از آن ها می باشد (74، ص:13؛ 8، ص:5؛ 14، ص:19؛ 29، ص:47؛ 44، ج1، ص:39؛ 38، ج2، ص:1190 و 42، ج1، ص:4)؛ به همین خاطر ، قسمت عمده ای از مطالبی که در تفاسیر کنونی مشاهده می گردد به ارائه «تصور رابطه بین لفظ و معنا» و یا «تصور برخی واسطه ها» اختصاص یافته است که درصدد زدودن ابهام از معانی « لازم بیّن بالمعنی الاعم» و یا «لازم غیر بین» هستند. 

مدلول هایی که از سنخ «لازم غیر بین» هستند، معانی به تعمق و ژرف نگری و اجتناب از ظاهر گرایی و پرهیز از انحصار در شأن نزول نیاز دارد (24 ، ج 1، ص: 397).

در آینده خواهیم دید که تفسیر موضوعی، به ویژه آن گونه که در این جا معرفی می شود، روش مناسبی برای کشف این گونه معانی می باشد.

از سوی دیگر، در یک نگاه اجمالی می توان دریافت «تفسیر» در معرض دو خطرعمده، یعنی «نص گرایی افراطی» و «تفسیر به رأی»، قرار گرفته است. نظریه هایی چون «دور از دسترس عقل بودن قرآن» یا «انحصار فهم قرآن به معصومین (ع)»، که منجر به «نص گرایی افراطی» می گردد، حاصلی جز کنار زدن قرآن از صحنه حل مشکلات انسان و اجتماع به همراه نمی آورد و این امری است که قرآن کریم با هشداراز امکان مهجور ماندنش، هر اندیشمندی را از آن برحذر داشته است. روش تفسیر موضوعی -علمی، راهکار مناسبی برای اجتناب از این هجران می باشد.

اما خطر دوم در اثر عواملی چون «استناد معانی بدون ارائه دلیل و برهان»، «استناد معانی به اراد ة جدی متکلم»، «اسناد احتمالی برخی معانی که دلیل عقلی یا نقلی معتبر وجود دارد که متکلم در خصوص آیه مورد نظر، حتماً آن را اراده نکرده است»، « کوتاهی در تحقیق پیرامون صحت اصل مطلب استناد داده شده، اگر چه در واقع صحیح می باشد» و «استناد معانی صحیح، اما بدون تلاش جهت ارائه راهی برای اثبات اراده متکلم» به وجود می آید (17، ج1، ص:175-190؛ 42، ج3، ص:75-87 و74، ج1، ص:69-70) که جهت اجتناب از آن، لازم است به عنوان شرایط لازم برای تفسیر قرآن، به این ضوابط توجه گردد: «توجه به مفاهیم کلمه ها در زمان نزول»، «در نظر گرفتن قواعد ادبیات عرب»، «در نظر گرفتن قراین»، «در نظر گرفتن انواع مدلول ها» و « مبتنی بر «علم» یا «علمی» بودن».

در بار ة آخرین ضابطه باید گفت شواهد و دلایل مطرح شده در تفسیر یک آیه، باید .« اموی قطعی و یا لااقل اطمینان بخش بوده، از نظرعقلا قابل اعتماد باشند؛ زیرا در صورتی که آن شواهد ظنی و محتمل باشند، نمی توان بر اساس آ، مفاد آیات را کشف نمود و به خدا نسبت داد (8، ص: 216). خواهیم دید روشی که در این جا معرفی می گردد، تأمین کننده ضوابط فوق می باشد.

منبع

علم و دین در پرتو روش تفسیر موضوعی  علمی قرآن کریم(کاربرد آن در اقتصاد)-دکتر علی اصغر هادو ینیا