مکاتب تفسیری؛ مکتب تفسیری صحابه  

«انزل من السماء ماء فسألت أودیه بقدرها»

(خداوند) از آسمان آبی فرستاد و از هر دره و رودخانه ای به اندازه ی آنها سیلابی جاری شد . عده ای جایگاه آگاهی امام علی(ع) از قرآن را نیز در سطح صحابه قرار داده اند، درحالی که او می فرمود:

«یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لا یَرْقَی إلَیَّ الطَّیْرُ»

سیلاب از قلّه های من ریزان است و مرغ از پریدن به قُلّه ام گریزان [ناتوان].

ذهبی نوشته است : «کان علی بحر من العلم و کان قوی الحجه سلیم الاستنباط اوتی الحظ الاوفر من الفصاحه و الخطابه و الشعر... قد دعا رسول الله حین ولاه قضاء الیمن بقوله الهم ثبت لسانه و اهد قلبه»

علی، دریایی از علم بود که استدلالی قوی و استنباطی سالم داشت ، بهره ای فراوان از فصاحت و خطابه و شعر داشت. رسول خدا، آنگاه که او را بر قضاوت یمن منصوب کرد، چنین دعا کرد: «خداوندا! زبانش را استوار بدار و قلبش را هدایت کن»

استاد معرفت می نویسد، چهار تن از صحابه در تفسیر مشهورند و آنان عبارتنداز:

علی بن ابیطالب که سر سلسله و آگاهترین آنان است ، عبدالله بن مسعود، اُبی بن کَعبِ و عبد اللهِ ابن عباس که از همه کوچکتر است و در نشر تفسیر، بیش از دیگران کوشیده است.

در مکتب تفسیری اهل بیت (ع) بر اساس مفاهیم عرفی ، ادبیات ویژه ی کلام ، با توجه به سیاق آیات و فضای صدور آیات ، با معلومات عقلی ، ویژگی های گوینده کلام (یعنی خداوند )، ویژگی های مخاطب ، توجه به سایر آیات ،... بیان معانی فراتر از مدلول عرفی کلمات مطرح شده است.

الف) نمونه هایی از تفاسیر ابن عباس

در تفسیر آیه ی شریفه ی

« أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤْمِنُونَ »

آیا کافران ن دیدند که آسمان ها و زمین به هم پیوسته بودند ، و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم؛ و هر چیز زنده ای را از آب قرار دادیم! آیا ایمان نمی آورند؟

گفته است ؛ (رتق سماوات ) یعنی نباریدن باران، (رتق ارض) یعنی نروئیدن گیاه ، و (فتق) عکس آن است.

یهود از او پرسید درباره ی آیه ی شریفه ی « قالَ إِنِّی أُریدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَى ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلى‏ أَنْ تَأْجُرَنی‏ ثَمانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ وَ ما أُریدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنی‏ إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحینَ»

(شعیب) گفت: «من می خواهم یکی از این دو دخترم را به همسری تو در آورم به این شرط که هشت سال برای من کار کنی ! و اگر آن را تا ده سال افزایش دهی، محبتی از ناحیه توست؛ من نمی خواهم کار سنگینی بر دوش تو بگذارم؛ و ان شاءالله مرا از صالحان خواهی یافت»

پرسیدند که موسی (ع) کدام یک از دو اجل را طی کرد. گفت: بیشترین مدت را، زیرا پیامبران  چون عهدی ببندند به کمال وفا کنند.

کتاب «غریب القرآن فی شعر العرب » سؤالات «نافع بن ازرق» از ابن عباس است. در این کتاب ، نافع ، معنای حدود 300 واژه ی قرآنی را از ابن عباس سؤال می کند و او معنای آن را بیان کرده و برای شاهد معنا ، به یک یا دو بیت از اشعار عرب، استناد می کند.

ب) منابع تفسیر صحابه

منابع تفسیری صحابه عبارتند از:

1. مراجعه به قرآن

2. احادیث پیامبر

3. شأن نزول آیات

4. استفاده از محاورات عرب

ابن عباس برای آگاهی از معنی آیه «لْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلًا»

ستایش مخصوص خداوند آفریننده ی آسمان ها و زمین است، که فرشتگان را رسولانی قرار داد.

و فهم معنای دقیق «فاطر»  به بیابان رفت ، دو نفر را مشاهده کرد که بر سر آب برداشتن از چاهی منازعه می کنند و یکی از آنان می گوید من سزوارترم که اول آب بردارم «اَنا فَطَرْتُها » من آغازگر آن بوده ام.

ج) اجتهاد

صحابه در مواردی به اجتهاد در تفسیر پرداخته اند و بر اساس علم و آگاهی خویش و الهام درونی به بیان مفاهیم آیات پرداخته اند.

ابن عباس در تفسیر آیه ی شریفه ی:

« أَیَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَن تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِّن نَّخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفَاء فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ »

آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن ، نهرها بگذرد . و برای او در آن (باغ)، از هر گونه میوه ای وجود داشته باشد. د رحالی که به سنّ پیری رسیده و فرزندانی (کوچک و ) ضعیف دارد ؛ (در این هنگام) گرد بادی (کوبنده) که در آن آتش (سوزانی) است ، به آن برخورد کند و شعله ور گردد و بسوزد ؟! این چنین خداوند آیات خود را برای شما آشکار می سازد ؛ شاید بیندیشید. (و با اندیشه، راه حق را بیابید)

گفته است: این مثل را خداوند عزیز و بزرگ زده است برای کسی که دوست دارد عمرش را همانند افراد نیکوکار و سعادتمند بگذراند ، تا زمانی که نیازمند به سرانجام نیک است از نتیجه ی آن بهره مند شود . اما در پایان عمر کاری از اعمال اهل شقاوت را انجام می دهد (هواهای نف سانی بر او غلبه می کند ) که همه ی اعمال او را فاسد می کند و می سوزاند.

لازم به یادآوری است که تفسیر در دوره ی صحابه، بسیار ساده بود و تمام آیات قرآن نیز تفسیر نشده همچنین تفسیر به رأی و اسرائیلیات در عرصه ی قرآن راه نیافتند.

منبع:

تفسیر موضوعی قرآن- دکتر علی اکبر شایسته نژاد

سایر خدمات تیم

 

در صورت علاقه مندی به یادگیری کامل مبحث روش تفسیر، جهت پیش ثبت نام و یا  شرکت در دوره ها کلیک کنید.

جهت پیش ثبت نام  کلیک کنید...

در صورتی که به مشاوره پیرامون موضوع فوق علاقه دارید کلیک کنید...

اطلاعات بیشتر کلیک کنید...